Insomnio e producción literaria en galego

   O que me fai falta a min, tendo unha criatura de poucos meses ao meu cargo, é ter insomnio. Será culpa miña por pórme a ler cando tiña que estar a durmir. Miña e de Xabier López que chiou unha pregunta que leva a dar voltas e voltas no meu maxín día e medio (e iso que aínda me pasei bastante a contestar a ese chío). Miña, de Xabier López e de Francisco Castro que fai obradoiros nos que di que o mellor momento para escribir é de noite, cando todo está en silencio nas casas cheas de barullo. Efectivamente, a culpa vai ser de todos eses factores e vou deixar de falar de culpables porque acabarei mentando a anécdota de Antonio Gala escribindo co dedo do pé e non porei máis que tentar emular a un chimpancé avanzado dos de O PLANETA DOS SIMIOS.
  
    O caso é que, a raíz dunha entrevista a Manuel Bragado (editor de Xerais), o narrador Xabier López López propuña a seguinte reflexión:

E alá vou eu a meter a zoca e continuar con esta outra pregunta, que recibe a súa correspondente resposta:

 

   E así é como eu lembro o principio da fin da miña calma mental. Malia ter publicado algún chío a continuación deste intercambio, o bule-bule na miña cabeza non parou desde que abrín a caixa de Pandora ao facer esa pregunta e, sobre todo, desde que vin a resposta de Xabier.  Indiscutiblemente é un debate que non me corresponde, non son editor e o pouco que entendo do traballo de edición foi aprendido a través de entradas no blog do devandito Manuel Bragado, sendo que sempre me chama moito a atención, xa desde fai tempo cando conversara cun editor de cómic e me dixera que unha tirada de 1200 exemplares era unha tirada arriscada (e estamos a falar no ámbito nacional), o escaso número de exemplares literarios que se venden, tanto da literatura galeta como da literatura en xeral, neste estado. Pero centrémonos na literatura galega. 

     A mín encantaríame crer que un altísimo porcentaxe de xente da miña xeración e incluso de xeracións de máis idade le en galego. Pero non é certo. Pódome enganar, podo vivir na miña caixiña de ilusión e dicir, como Marina le en galego, a xente da súa idade (que  moitos foron galegofalantes até chegar á escola onde lles ensinaron o idioma da verdade e que "los pagaros de Juadalagara tienen la jarjanta llena de trijo") debe atoparse cómoda lendo en galego. E non é así.

     Tamén me gustaría pensar que na miña xeración, que xa tivemos clases de galego e mais de literatura galega, se crearon neolectores do galego e, por que non? Lectores en xeral. Pero non. Tampouco me podo fiar do meu círculo de coñecidos e amigos, sendo a meirande parte deles lectores moi poucos len en galego. E aínda así, nós vivimos xa este sistema educativo no que nas clases de literatura había que ler, obrigatoriamente, unha ou dúas obras ao ano. E coido que aquí ven o momento onde a eterna dúbida me asalta á hora de buscar unha solución á pregunta de Xabier, porque nós tamén chegamos a aborrecer obras que nos mandaron ler en galego. 

      Debería a producción literaria facerse segundo as querencias dun público adulto ou segundo as querencias do público que agora aniña en secundaria?

        É unha cuestión devastadoramente dificil. Por moitas voltas que lle dou non atino a encontrarlle xeito. Coma nos problemas de ciencias, poderíamos simplificar e tratar só unha parte do mesmo (por exemplo reducindo un sistema de tres dimensións a unha soa, para ver, a lo menos, como se comporta) e nen así dou cunha resposta que me satisfaga (sexamos serios, non son tan presuntuosa como para pensar que eu soíña podo atopar o santo graal dos problemas ou das metas da edición en galego, o único que tento é acougar as miñas inquedanzas). Malia todo (usaría un porén pero aínda vou no capítulo dous de CADEAS e non sei moi ben como empregalo) a opción "doada" de dicir que ambos aspectos da literatura teñen que estar coidados e presentes, semella a mellor. Digo doada porque parece que chegamos a un acordo no que ninguén gaña e todas as partes teñen o seu anaquiño de pastel, no obstante, se coidamos a edición de literatura infantil e xuvenil e a edición e produción de obras para un público adulto que demande un puntiño máis de... "calidade" (non me gusta empregar esta palabra, réstalle valor á obra LIX, empregemos mellor "chicha" moito máis informal pero respetuosa e todos entendemos ben o que quero dicir, non? Pois agora lean "chicha" en lugar de "calidade") pronto veremos que ambas tarefas supoñen un titánico esforzo de selección. 

           Desde o meu modesto punto de vista, a LIX do noso país é excelente. Pode que se acerte coas inquedanzas do mercado de secundaria ou non, ou que só se acerte con parte das inquedanzas do mercado de secundaria, pero está coidadísima. Obras, por citar as que eu lin, que non son moitas xa que non só de LIX en galego vive a Anna, como Chamádeme Simbad, Cartas de Inverno, O agasallo de Anya, 2044, Sari soñador de mares (co que xa fai anos Martin Pawley gababa a literatura para mozos en galego), O pintor do sombreiro de malvas ou As sete mortes son excepcionais, cada unha ao seu estilo. E é certo que o lector de secundaria colle un libro obrigado coa mesma desgana co que o faciamos nós cando nolo daban. E é certo que, moitos, ao veren a foto de Agustín Fernández Paz empezan con grandes prexuizos sobre ese "señor mayor que seguro que nos habla de cosas de la guerra" e acaban encantados porque "¡el libro daba miedo!". E tamén é certo que O pintor do sombreiro de malvas é unha preciosidade pero enfádalles o final (e a quen non cando tes quince anos e queres que as historias teñan un final, que para eso mercaches o libro e estudaches en língua que as historias teñen unha presentación, nó e desenlace! U-lo desenlace? A ese libro aínda lle quedan un par de páxinas para se desenlazar como é debido). E é certo que en As sete mortes, o día antes do exame, era interesantísimo e non se pode mirar o whatsapp da clase porque hai xente que vai aidantada e che reventa a trama. Ao fin e ao cabo, non son tontos, só son máis novos que nós. Non precisan que lles suavicen a realidade ata enmascarala, precisan, como todos, que lles conten unha historia. E xa está. Tan simple e tan sumamente complicado.

              

               Pero que pasa cando ao alumnado de secundaria se lles prescribe, case coma se o sistema educativo fose un médico de cabeceira, un deses "libros de portada "como violeta" ou dos que teñen o lomo de cores e fotos que ocupan toda a portada? (Hai máis editoriais, ben o sei, pero os xigantes son os que son). Pois poden pasar dúas cousas, poden atopar a Agustín Fernández Paz que xa lles deu medo o ano anterior e, como é coñecido, dánlle unha oportunidade e moito lles gusta (en xeral, que todo isto son xeneralidades, non perdamos o fío do que se está a comentar) ou poden atopar con Marcos Calveiro (que tamén o leron, que bonito o pintor! que pena de final!) e ler un Settecento que aborrecen porque, se ben ti, lector experimentado, o disfrutas enormemente e pasas dous terzos do libro dicíndolle mentalmente ao autor "vasma xogar deste xeito, non si?" e, zasca! Alá vai el e cha xoga, un lector, aínda avezado, de secundaria pasa páxinas pensando que Vivaldi é un coñazo e que de quen está a falar cada vez que cambia de voz narradora. Ao final, non o disfrutan. E que? Non é un libro pensado para eses outros lectores? Para os que buscaban máis chicha? Pois ben está o que ben parece. Probablemente, se conseguimos que estes lectores sigan a ler, dentro duns anos gustarán de Seteccento, e ata de Festina Lente! (Que decepción! Co que me gusta a min ese libro e o pouco que enganchou ata aos lectores máis espelidos de 1º de Bach), ou de As voces baixas (como levo desde o verán pasado sen atreverme a ler o último capítulo non comentei que lles parecera, xa sabedes, polos spoilers -Marina vaime matar un día destes-). 

                    O cultivo de ambos estilos paréceme lícito e totalmente necesario. Incluso no ámbito dos lectores que somos un pouco máis "gafapastosos" eu recoñezo que, moitas veces, non che apetece ler un libro que goce desa densidade na historia ou no emprego da linguaxe. Seguindo co responsable desta semente que agroma na miña cabeza, fai uns días que eu empecei CADEAS e, sendo realista, vou tardar moito tempo en acabalo porque nestes momentos da miña existencia non gozo da calma que preciso para saborear un libro así do xeito que merece (e probablemente pase todo este tempo con ganas de mercar leite condensado). Non quere dicir que non o disfrute, pero si que non podo enfrontarme a el como querería. Hai momentos da miña vida nos que me apetece maís perderme nunha trepidante historia chea de intriga e xeniais fantasmadas como Os fillos do mar (que tamén tivo moito éxito no estudantado) ou nos que só me apetece ler novela negra, ou incluso LIX (se vos fixades, nos libros pon a partires de... non pon a idade á que xa non es apto para lelos).

                     E agora, sen xeralizar, outro punto que complica esa resposta é o seguinte. Asumamos que a literatura camiñara cara unha dictadura das preferencias dos alumnos de secundaria. Unha recomendación que unha alumna (brillante, marabillosa e encantadora) de secundaria me fixo o ano pasado foi esta:

Que ten editado Galaxia en galego e foi o que eu merquei. Casi nada para a recomendación! E unha chulada de libro. Se eu, agora, a esta alumna de secundaria, lle recomendo o último libro "para adultos" que lin en galego... faimo comer. Con razón. Dirame que a historia non se sostén, que os personaxes parecen maniquíes estereotípicos e que o único que o convirte nunha historia "para adultos" son un par de pinceladas de brutalidade dunha realidade dos trintaetantos que, despois de todo, non é tan transgresora como parece. É maís, se o merca, diríame que un libro que custe entre 15 e 22 euros (que son moitos cartos) ten que ofrecer algo mais e, de seguro, me preguntaría que en que están a pensar os que publican eses libros. Non ven que despois non vou querer mercalos porque xa me enganaron unha vez? E eu tería que estar de acordo con ela. E eu non podería explicarlle por que libros que deberían ser LIX se visten cos traxes dos seus pais. (E non, non vou dicir cal é, pero por si acaso, sendo que lle dixen a Pedro Feijoo que lle faría unha crítica pormenorizada do seu libro por mail: NON ESTOU A FALAR DE A MEMORIA DA CHOIVA -Ese podes lelo, Ana-).

         Debemos deixar que o estudantado de secundaria marque o canon? 

         Do que lle gusta ler a eles, indudablemente.

     Debemos deixar que o estudantado de secundaria marque o canon para público ávido doutras experiencias?

          Non, para iso se debería coidar con mimo a liña editorial nas coleccións que se fan.

       Porque, non esquezamos, que tentamos crear lectores e lectores que, eventualmente, amen o libro e o merquen tamén. Por propia supervivencia do sistema editorial! Ou senón quen vai poder pagar aos contacontos para contaren historias? Pero un prezo entre 15 e 22 euros é un prezo alto, e o consumidor, nunha era coma a nosa, pide que unha liña de produtos sacados ao mercado teña un standard de calidade (aquí si que vou usar a palabra) alén dos gustos dos diversos colectivos aos que poida ir dirixido. Xaora (esta si me atrevo a usala, a ver...) non seriamos lectores de galego sen os profesores de galego que nos obrigaron a ler libros na língua, nen as feiras nas que os autores falan da súa obra con agarimo e paixón e nos animan a gastar eses 15,16... 22 euros sen remorsos.